СИЙХГҮЙ ХУДАЛЧДЫН БАЛАГ БОЛОН ФУКУШИМАГИЙН ГАШУУН СУРГАМЖ

I.Саяхан Цөмийн энергийн газрын дарга асан С. Энхбат албан ажлаасаа чөлөөлөгдлөө. Тэрээр“Монгол улсад цөмийн хаягдлыг булшлах тухайяриа хэлэлцээр хийсэн нь үнэн, үүнд засгийн газар оролцсон, цаг нь болохоор дэлгэрэнгүй ярина, Энд шургалсан олигархууд нам энээ тэр гэж талцдаг нь яг нарийн дээрээ шал худлаа. Өвөр түрүүдээ орцгоосон, их мөнгөний төлөө юу ч хийж мэдэх бүлэглэл болсон. Ард түмнээ худалдаж болохгүй биз дээ, арай л дэндэж байна. Тэд цөмийн хаягдлыг нууцаар ч оруулж ирж мэдэхээр байна.” хэмээн"Нийслэл таймс" сонинд ярилцлага өгч байсан шударга нэгэн. Өнгөрсөн оны сүүлээр цөмийн хаягдлыг Монголд булшлах тухай яриа дэлхий нийтэд тархаж, төрийн өндөр албан тушаалтнууд бүгд л тийм юм байхгүй гэж улаан цайм мэлзээд хавьтуулахгүй байсан санагдана. Цөмийн хог хаягдлыг хадгалах нь асар өндөр өртөгтэйгөөс гадна түүнийг зуучилсны хөлс нь сая сая доллараар хэмжигддэг талаар гадны эх сурвалжууд мэдээлдэг. Арабын Эмиратад цөмийн түлш нийлүүлж, хаягдлыг нь буцаан авах санал тавьсан гэх яриа дэгдээгээд байсан ерөнхий сайд С. Батболд нь 2011 оны 1 сарын 21-нд УИХ-ын нэгдсэн чуулган дээр “цөмийн хаягдал булшлах байгууламж барихаар ажиллах болно” гэж мэдэгдсэнээр үнэн нүүр царайгаа илчилсэн юм. Өнөөдөр тэрээр Япон улсад айлчлах явцдаа цөмийн цахилгаан станц Монголд барих асуудлаар Япон улсын засгийн газартай гэрээ хэлцэл хийхээр төрийн өмчийн “Монатом” компаныхныг айлчлалынхаа бүрэлдэхүүнд оруулан дагуулаад явсан тухай өчигдөр талбай дээр болсон цөмийн эрчим хүчний эсрэг жагсаалын үеэр яригдаж байв. Монголын засгийн газар Японтой цөмийн энергийн эх үүсвэр болох ураныг олборлож экспортлох чиглэлд хамтын ажиллагааны талаар яаравчлах саналыг тавьсаар үргэлжлүүлсээр байгаа бололтой. Японы Майничи сонин 2012-2-21-нд энэ тухай нийтэлжээ

II.Монгол улсад сүүлийн 10 гаруй жил ураны хайгуул хийж байгаа Францын “Арева” компаниөнгөрсөн жил Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутаг Дулаан-Уул хэмээх газар хүчлээр уусгах аргаар уран олборлож шар нунтаг гаргаж авах туршилт хийлээ. Манай оронд 14 жил үйл ажиллагаагаа явуулж буй тус компани өнөөдрийн байдлаар Дорноговь, Дундговь, Дорнод зэрэг ураны бүсд хайгуулын 20 гаруй лиценз эзэмшдэг. Цаашдаа тус компани энд уран олборлох үйлдвэр байгуулан жилд 2000-2500 тонн ураны исэл гаргана гэдгээ мэдэгдээд байгаа. Газрын гүнд уусгах арга нь байгаль орчинд ээлтэй, ураны цацраг идэвхит тоосонцор агаарт хийсдэггүй гэждалан худалчид тайлбарладаг авч үнэндээ асар их ус ашигладаг, мөн хортой хүчил, цацраг идэвхт уран гүний усанд нэвчих аюултайг судлаачид баталдаг. Цаашлаад Дорнодын Гурванбулагийн ордод нэмэлт хайгуул хийж буй БНХАУ-ын Цөмийн энергийн корпораци /CNNC/ тэнд 8500 тонн ураны нөөцтэйг баталжээ. Ер нь 2000 оноос хойш Канадын “Cameco“, CNNC, АНУ, Орос-Монголын хамтарсан “Denison Mines“ “Гурвансайхан“ зэрэг гадаадын хөрөнгө оруулалттай 16 компани Дорнодын Гурванбулаг, Дорноговийн Дулаан-Уул, Дундговийн Хараат, Хайрхан зэрэг газруудад сүүлийн 10 гаруй жил хайгуул хийж байгаа юм. Мэргэжилтнүүд 2015 он хүртэл нэг кг боловсруулсан уран дэлхийн зах зээлд 150-180 ам.доллар байна гэсэн тооцоолсон буй. 2000 оноос эхэлсэн “Кожеговь”, “Гурвансайхан” зэрэг компанийн хайгуулын ажлын үр дүнд Хараатын ордын нөөцийг баталгаажуулж, Хайрхан, Дулаан-Уул ордыг шинээр илрүүлээд байгаа. Ураны нөөцийг тогтоох судалгаанд нийт нутгийн 70 хувь хамрагдсаны дүнд манай улсад ураны есөн орд, 100 орчим илэрц, 1000 гаруй эрдэсжсэн цэг байгааг тогтоож, есөн ордод 74 мянган тонн баталгаатай нөөц, 1.4 сая тонн хүдрийн нөөц бий гэж үзжээ. Сүүлийн 10 гаруй жилийн байдлаар Канад, Австрали, Казахстан, Нигер, ОХУ, Намиби, Узбек, АНУ зэрэг найман орон ураны шар нунтгийн 90 орчим хувийг гаргаж, олборлолтын 60 орчим хувийг Канад, Австрали, Казахстан улс эзэлдэг ба дэлхийн ураны нөөц баялгийн 50 шахам хувь нь эдгээр улсад ногддог аж. ОУЦЭАгентлагаас мэдээлснээр манай улс ураны нөөцөөр дэлхийд эхний 16-д, Азид зургаад орж байна. Энэ байдлаас үзэхэд Тавантолгой, Оюутолгойн маапааны дараа ураны магнатууд хүч түрэн орж ирэх нөхцөл нь нэгэнт бүрдэж, ойрын ирээдүйд ураны учруулах аюул Монгол орныг нөмрөх нь тодорхой болж байна. Цөмийн энерги нь байгаль орчинд халгүй, хямдхан, аюулгүй гэдэг гэнэн үлгэр өндөрлөх цаг болсныг Фукушимагийн эмгэнэл баталлаа.

III.Яг нэг жилийн өмнө Японы арлуудын ойролцоо Номхон далайд 9 магнитудын газар хөдлөлт болж түүнийг дагалдсан цунамид Фүкүшима Даичигийн реакторууд нэрвэгдэн дэлбэрсэн билээ. Энэ гамшгийн үеэр 20 мянга шахам хүн амь насаа алдаж, ор сураггүй болсон юм. Цөмийн бодисын хаягдал далай тэнгисээр дамжин хойд Ирланд улсад хүрч, үхрийн сүүнээс цацраг идэвхт бодис илэрсэн нь “2011 онд цацраг идэвхит бодис дэлхийн бөмбөрцөгийн хойд хагаст тархана” гэж 20 жилийн өмнө Болгарын үзмэрч Ванга хэлж байсан нь чухам биелэлээ олсон мэт. Энэ эмгэнэлт явдлаас хойш Герман 2022 он гэхэд цөмийн эрчим хүчнээс бүрэн татгалзахаа зарланИтали, Швейцарь улсууд ч дагахаар шийдсэн. Японд цөмийн эсрэг үзэлтнүүд хүчээ авч, Хятад улс цөмийн эрчим хүчний асуудалд хянамгай хандаж байна. Гэсэн ч АНУ, Их Британи, ОХУ, Канадзэрэг улс орнуудад цөмийн эрчим хүчний төлөөx улангасал үргэлжилсээр байна.

Одоогоос 26 жилийн өмнө Чернобылийн АЦС дэлбэрэхэд дэлхий нийт анх удаагаа цөмийн осол аюулын тухай сэрэмжлүүлэг авсан бөгөөд энэ тухай миний бие өмнө нь “Ураны сургамж”, “Чимээгүй хот” нийтлэлүүдээрээ уншигчдад хүргэж байсан билээ. Эрдэмтэн судлаачид“Европын газар нутгийн 40 орчим хувь нь цацраг идэвхт бодист хордсон ба эдгээр бодисууд нь тэнд тариалсан хүнсний ногоо, жимсээр дамжин хүмүүсийг цаашид хэдэн мянган жил хордуулна гэж бичсэн байдаг. Судалгаанд Чернобылийн гамшгийн улмаас сая орчим хүн амиа алдсан гэж дүгнэсэн ба хохирогчид гол төлөв хорт хавдар, төрөлхийн гажиг, дархлалын хомсдол, зүрх судасны өвчин, дотуур шүүрлийн булчирхайн гаж хөгжил, болон нялхсын эндэгдлээp нас баржээ. Беларусьд Чернобылийн ослоос өмнө хүүхдүүдийн 90 хувь нь эрүүл гарч байсан бол гамшгаас хойш 14 жилийн дараа буюу 2000 онд хүүхдүүдийн 20 хүрэхгүй хувь нь эрүүл байгаа талаарбичжээ. Өнөөдөр Фукушимагийн осол нь Чернобылийн дараа орох хамгийн аймшигт цөмийн гамшиг болоод байгаа ба урт хугацааны үр дагавар нь xapaaxaн илэрч амжаагүй байна. Фукушима одоо ч аюултай хэвээр, агаар, усанд цацраг идэвхит бодис цацагдан нэвчсээр байгаа ба цацрагийн бохирдлыг цэвэрлэхэд 13 тэрбум ам. доллар шаардлагатай байгаа аж.

Цацраг идэвхт элементүүд Японы хойт хэсэг Токио хотын крантны усанд илэрсэн төдийгүй цай, үхрийн мах, цагаан будаа, бусад хүнсэнд өндөр тунгаар хуримтлагдсан талаар хэвлэлүүд мэдээлж байна. Цацраг туяаны нөлөөнд хүүхэд, ялангуяа ураг онцгой мэдрэмтгий байдаг. Фукушима хотын хүүхдүүдийн бамбай булчирхайны судалгаанд 1000 гаруй хүүхэд хамрагдсаны 50-иас дээш хувь нь йод-131 бодист хордсон нь тогтоогдсон бөгөөд эдгээр хүүхдүүд ирээдүйд бамбай булчирхайн хорт хавдраар өвчлөх эрсдэлтэй аж. Ийнхүү манай тэргүүлэх эрдэмтэд судлаачдын тухайн үед мэдэгдэж байснаас байдал тэс өөрөөр эргэж, Фукушимагийн осол нь дэлхий нийтийг хамарсан гамшиг боллоо. Канад, АНУ-ын баруун, зүүн эрэг, Европ тивд цөмийн цацрагийн хэмжээ нэмэгдсэн ба далайн уснаас цацрагийн бохирдол илэрч байна. Фукушимагийн ослыг ОУЦЭАгентлагийн хэмжүүрээр “хүн амын эрүүл мэнд, хүрээлэн орчинд өргөн хүрээний үр нөлөө үзүүлэхүйц хамгийн дээд буюу VII зэрэглэлд оруулан хэмээн ангилсан бөгөөд энэ нь Чернобылийн гамшигтай хэмжээ ижил гэсэн үг. Өнөөдөр цөмийн эрчим хүчний технологи нь нэгэнт хоцрогдсоныг барууны эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч, атомын цахилгаан станцыг дэлхий нийт бүр жорлонгүй орон сууцтай адилтгах болжээ. Одоо ажиллаж буй 430 гаруй атомын станцуудаасгарсан “ялгадсыг” хаях газар олдохгүйгээс дэргэдэх усан сангууддаа түрүүч нь тавин жил хадгалагдлаа. Өнөөгийн байдлаар цөмийн ийм хаягдлын хэмжээ 100.000 тонн даваад байгаа тухай мэдээлэл интернетээр цацагдаж байна. Онцгой их аюул эрсдлийг дагуулдаг учир дэлхий нийтээрээ татгалзаж эхэлж байгаа цөмийн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг “моод Монголоор дуусдаг” гэдэг шиг нааш нь даллахаа азнаж, ирээдүйн үр ач нарынхаа хувь заяагаар тоглохоо зогсоовол яасийм, худалч нараа. Тэнэг хүмүүний шунал барагдахгүй, зуу ч наслахгүй харин тарих гай нь зуун мянган жилээр ч зогсохгүйг санагтун, хүмүүсээ.

Док.Ш.Пүрэвсүрэн 2012-3-12

Майничи сонин Монголд цөмийн хаягдал хадгалах талаар эмзэг асуудлыг хөнджээ/Майничи сонины нийтлэлээс/

Япон, АНУ хамтран Монгол улсад олон улсын цөмийн хаягдал булшлах байгууламж байгуулахаар хөөцөлдөж буйг илчилсэн нууц баримт бичгийг дэлгэн тавьж, 2011 онд Вогнон-Үедагийн нэрэмжит шагнал хүртсэн нийтлэлдээ би цацраг идэвхт хог хаягдлыг харж хадгална гэдэг бол нарийн эмзэг асуудал гэдгийг чухалчлан тайлбарласан билээ. Цунамид өртсөн Фукушимагийн АЦС-д тохиолдсон гамшгийн улмаас үүдэн цөмийн эрчим хүчний сайн мууг хэлэлцэж байх үед тэрхүү нууц төлөвлөгөө ил гарч ирсэн юм. Бүр 2010 оны намраас эхлэн Японы Эдийн Засаг, Худалдаа, Үйлдвэрлэлийн Яам болон АНУ-ын Эрчим Хүчний Яамныхан тус төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхээр Монголчуудтай нууц яриа хэлэлцээp хийх болсон талаар би 2011- 4-9-нд АНУ-ын цөмийн асуудлын шинжээчтэй утсаар ярилцахдаа олж мэдсэн юм.

“Энэ талаар огт мэдэхгүй яваа Монгол иргэдэд та туслаач. Монголчууд Японтой нөхөрсөг харилцаатай байдаг тул Японы хэвлэл ч бас Монголд нилээд нөлөөтэй байх биз” гэж тэр шинжээч надаас гуйсан. Ингээд 4 сарын 22-нд би Улаанбаатар хот руу нисч очоод ГХЯ-ны Элчин Сайд, тус төлөвлөгөөг хэлэлцэх асуудлыг хариуцсан Агваанлувсангийн Ундраатай нэгэн кафены VIP өрөөнд уулзсан билээ. Төлөвлөгөөний нарийн ширийнийг элчин сайдаас асуухаасаа өмнө урьдчилан тохирсон ёсоор бид орчуулагчаа явуулсан юм. Намайг дуу хураагчаа унтраагаад англиар асуулт тавихад элчин сайдын үг яриа ч чөлөөтэй болсон. Тэр надад гэрээ хэлэлцээрийн үйл явц , чиг зорилгыг танилцуулж, цөмийн хаягдал булшлах байгууламж барихаар товлож буй газар нутгуудыг нэрлэсэн. Хоёр цаг гаруй үргэлжилсэн бидний ярилцлага өндөрлөхөд элчин сайд Ундраа надад хандаж Австралид төстэй төлөвлөгөө хэрэгжүүлэх гэж буй тухай сонсон гээд цөмийн хаягдлын байгууламж нутагтаа барих өрсөлдөөнд Австрали улсаас түрүүлэхийн тулд Монголын засгийн газар бүх талаар чармайж буй гэдгийг онцлон тэмдэглэж, Австралийн талаар ямар нэг мэдээлэл байвал өгөөч гэж надаас хүссэн юм.

Дараа нь би Монголын засгийн газраас АЦС барихаар төлөвлөж буй гурван газар очиж үзсэн. Цөмийн хаягдал булшлах байгууламж барьсныхаа шанд Америк, Япончууд цөмийн эрчим хүчний технологоо Монголчуудад өгөхөөр тохирчээ. АЦС барихаар сонгосон газруудад очихоор өвс ургасан уужим тал дундуур машинаар давхихдаа би GPS ашигласан. Улаанбаатараас зүүн урагш 200 км зайд орших хуучин цэргийн анги байсан газар зэрэг АЦС барихаар сонгосон гурван газар гурвуулаа усгүй хуурай нутаг байлаа. Цөмийн реакторыг хөргөхөд зайлшгүй шаардлагатай усны эх үүсвэр тэнд байсангүй, нэг газарт нь нуур байсан нь хатаж ширгэжээ. АЦС-ыг усгүй газар барьж болохгүй гэж шинжээчид үздэг. Цөмийн эрчим хүчний бодлого хариуцсан Монголын төрийн түшмэдүүдээс би “усгүй газар АЦС яаж барьж болох вэ?” гэж дахин дахин асуусан. Тэднээс ганц нь л дээрх гурван газар нь ОУАтомын Энергийн Газраас гаргасан аюулгүй байдлын стандартыг хангасан гэсэн тайлбар өгч билээ.

Монголд өрнөж буй үйл хэргийн талаар мэддэг Японы Эдийн Засаг, Худалдаа, Аж Үйлдвэрийн Яамны түшмэл хэлэхдээ “Монголчууд ухаалаг ч цөмийн эрчим хүчний тухай бараг мэддэггүй” гэсэн юм. Өөрөөр хэлвэл, цөмийн эрчим хүчний талаар мэдлэг мэдээлэл хомс Монголчуудад Япон болон Америкчууд цөмийн хаягдал булшлах байгууламж барихыг санал болгосон ажээ. 2010 онд Ерөнхий Сайд Наото Каны засгийн газраас Японы өсөлтийн нэгэн шинэ стратеги бодлого боловсруулсан нь АЦС экспортлох асуудлыг онцлон авч үзсэн байсан. Гэвч Япон улсад цөмийн хаягдал түлш хадгалах байгууламж байдаггүй тул АЦС худалдаxдаа реактороос гарсан цөмийн хаягдлыг нь эргүүлэн авдаг багц үйлчилгээ үзүүлдэг ОХУ, Франц, зэрэг улс орнуудтай Япон улс өрсөлдөж чадахгүй нь илт байсан.

Дээрх хэлэлцээрт оролцсон Японы албан тушаалтан “Монголд цөмийн хаягдал булшлах байгууламж барьчихвал бид сул талаа нөхөж, АЦС бусад улсад наймаалах өрсөлдөөнд эрх тэгш өрсөлдөх болно” гэсэн байдаг. АНУ -ын хувьд цөмийн зэвсгээр үл хөөцөлдөх бодлогоо хэрэгжүүлэхийн тулд цөмийн зэвсгийн түүхий эд болох ашигласан цөмийн түлшийг авч хадгалах улс орныг хайж байсан аж. Япон, Америк аль алиных нь хүсэл зорилго ойлгомжтой. Гэвч Монгол улс ураны уурхайгаа дөнгөж л хөгжүүлж эхэлсэн, атомын эрчим хүч гэдгийн үр шимийг хүртэж үзээгүй байтал Монголын ард иргэдэээс нууцаар цацраг идэвхт цөмийн хаягдлыг Монголд булшилна гэдэг арай л дэндүү санагдаж билээ.

Би Монголд байх хугацаандаа 2011- 3-11-нд Японд болсон газар хөдлөлтийн улмаас хохирогсдод зориулан олон хүн нэг өдрийнхөө цалинг хандивласан тухай сонссон. Мияги мужийн дүрвэгсдийг Монголчууд эх орондоо урьж байхад ч би Монголд байсан. Монгол хүмүүсийн сайхан сэтгэлийгүзэж мэдэрсэн би өөрийн эрхгүй нүднээсээ нулимс дуслуулж байсан. Орчуулагч намайг шоолж “Та дэндүү уяхан юмаа” гэдэг байлаа. Цөмийн хаягдал байршуулах тухай нууц хэлэлцээрийн нарийн ширийнийг олж мэдээд би баярлаж хөөрөөгүй. Харин энэ төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхээр зүтгэж буй Япон улсын иргэн гэдгээсээ ичиж билээ. Энэ газар хөдлөлт, цунамигаас үүдсэн Фукушимагийн цөмийн гамшиг Японд эрчим хүчний бодлогын тухай хэлэлцүүлэг эхлэх суурийг тавьсан. Зарим хүмүүс АЦС-уудыг нэн даруй унтраахыг шаардаж байхад бусад нь АЦС бол Япон улсын эрчим хүч, аж үйлдвэрлэл, аюулгүй байдлын бодлоготой салшгүй уялдаатай хэмээн зүтгэж байна. “Асуудал цөмийн эрчим хүчээр хязгаарлагдахгүй. Бидний үеийнхэн асар их газрын тос, нүүрс хэрэглэсэн,” гэж Финляндын засгийн газрын нэгэн түшмэл ярьсан юм.

Чухамдаа Майничи сонин дээрх нууц төлөвлөгөөг илчилснээр цөмийн хаягдлыг хадгалах байгууламж барих төлөвлөгөөг зогсоож, холбогдох бүх мэдээллийг нийтэд дэлгэхийг шаардсан эсэргүүцэл Монголд өрнөсөн. Тэдний хүслийг хүндэтгэн үзсэн Монгол улсын Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж өнгөрсөн оны 9-р сард болсон НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблейн хурал дээр Монгол улс цөмийн хаягдлын байгууламж хэзээ ч барихгүй гэж зарласан. Цөмийн асуудлыг хянагч (watchdog) нэртэй Олон Улсын Атомын Энергийн Газрын ерөнхий захирал Юкия Амано хэлэхдээ “Цацраг идэвхт хаягдлыг бий болгосон хүмүүүс нь хариуцах ёстой. Бусдад тэр хаягдлаа хариуцуулна гэдэг бол шударга бус явдал” гэсэн. Гэвч хүн төрөлхтөн цөмийн хаягдлаа хэрхэхээ өнөөдөр ч шийдвэрлэж чадаагүй хэвээр байгаа билээ.

Харуюки Айкава Майничи сонин 2012 оны 3 сарын 13