Туруун нутаг минь

Домог түүхт буурал Хөхийн сүрлэг уулсын ар хормойг дэрлэн Их Боригдол элсээр эх орныхоо хойд хилийг манаж уул толгод уудам хөндий хослон орших миний Туруун нутаг. Сүрлэг уулсын суга бүрээс садран урсах булаг шандууд нийлэн нийлсээр Баруунтуруун Зүүнтуруун гэгдэх голууд болж Өлөнгийн талыг ундаалсаар Их элсэнд шингэж тэгснээ гэнэт Баруун, Зүүн нарийны гол болон элсэн манхан дундаас дэлбэрэн гарч ирэх нь үнэхээр байгаль эхийн тайлагдашгүй оньсгуудын нэгээ. Та миний нутгийн энэ гайхамшгийг нүдээр харсан л бол ертөнцийн долоон гайхамшгийг үзэж чадаагүйдээ бүү гунихраарай. Хавар хавартаа усны шувуудыг цэнгүүлэх Алтан элсний Дөрөө нуур, намар намартаа алтан тариа шаагиулах Өлөнгийн тал-Энэ л миний хүүхэд насаа үдсэн юугаар ч сольшгүй нутаг минь билээ.

Уртаашаа зуу гаруй км үргэлжлэх дэлхийн бөмбөрцгийн хамгийн хойд цэгт орших монгол нутгийн хамгийн том элсэн цөлийг та энд л үзнэ. Их элсэн дундаас урсах Нарийны голуудын эхэнд хус, улиас, шинэс, гацуур, бургас, харган, улаалзгана, хармаг гээд энэ нутагт ургадаг бүх мод бут ургамлын цуглуулга байдаг нь үнэхээр гайхам.

Эрт эдүгээгээс Турууны энэ нутаг баяд, дөрвөд, урианхай, халх хүмүүсийн уулзвар газар байжээ. Өлөнгийн Бор толгойн урьд талын Улаан чулууны хонхор гэдэг газар Урайнхайн Алтан тайга, Мөнгөн тайгын хошууны хүмүүс, Дөрвөд Далай хаан арван баядын төлөөлөгчид, Засагт хаан аймгийн Луу гүний хушууны жанжин занги нар хоёр жилд нэг удаа цуглаж хурал чуулган хийж, ажил төрлөө ярилцаж шийдвэрлэдэг байжээ. Энэ нутагт тухайн жил нь Ханхөхийн хошууны ноёных олон гэр бариулан бэлдэж дээрх үндэстнүүдийн төлөөлөгч нар цуглан хүн, малын халдварт өвчин, ган зуд, хулгай дээрэм, хууль ном зөрчсөн асуудлуудаа шийдвэрлэдэг мөн жилийн хугацаанд өөр өөрийн нутагт болсон гол үйл явдлуудаа харилцан мэдээлэлцдэг уламжлалтай байжээ. Улаан чулууны хонхор гэж нэрлэсний учир нь уг дөрвөн том улаан чулуунуудын хоёрыг нь баяд, дөрвөдүүд Зээрэнгийн усны Улаан толгойгоос, нижгээдийг Тывагийн урианхайчууд Дөрөө нуурын ард байдаг Улаан уулнаас, элжигэн халхчууд Зүүнхангайн ард байдаг Бялын уулнаас авч ирж тавьсан гэдэг юм билээ. Хүний амь нас хөнөөсөн гэмтнүүдийг дөрвөн мөчнөөс нь дөрвөн чулуунаас тэлж татан уяж байгаад хэргийг нь хурлаараа хэлэлцэж шүүдэг байсан гэнэ. Улаан чулууны хонхрыг тэр үед ийнхүү шорон маягаар ашигладаг, тэгээд ч тэр хонхрын хавьд нутгийн ардууд зэвүүрхээд очдоггүй байжээ.

Жаран жилийн түүхэндээ 600 мянган тонн тариа хураасан ард олон, үүнийг ургуулсан агуу үнэт газар шороо. Үүнийг нь биетээр хэмжвэл 100 гаруй мянган тэвш будаа буюу Монгол нутгийн баруун захаас зүүн хязгаар хүртэлх хоорондоо 30 м зайтай явах автомашины цуваа болно гэсэн үг. Тухайн үедээ өнгө амт чанараараа Баруунтурууны гурил улсдаа гайхуулж байсны нууц нь Альбидум-43 хэмээх алдарт сортыг нутагшуулж чадсан үе үеийн агрономчдын минь ач гавьяа. Хөдөлмөрийн аваргууд, эрдэмтэн докторууд. бөх морьд юм юмаараа алдартай миний нутаг. Би танаараа бахархнам мөн өвдөг сөгдөн талархнам.

Эх орны дуудлагаар, нам, эвлэлийн илгээлтээр анх Улаансан байгуулагдаж эхэлсэн үеэс цугласан халх баяд, хасаг дөрвөд...олон ястнууд ах дүүс найз нөхөд болон дотносож Турууныхан гэсэн шинэ үеийн голомтыг асаасан юм. Зөвхөн Монголын олон ястнуудын “хярамцаг” болсон төдийгүй тариаланч орос ах нар, барилгачин хятад урчууд энд л цуглацгааж бие биенийгээ би чи гэж гадуурхдаггүй “интенационалч” хамт олон бүрдэж нутгийн бүтээн байгуулалтанд оролцож жаргал зовлонгоо хуваалцан амьдарч байсан сонин түүхтэй хязгаар. Улсын хэмжээнд анхны сум дундын эмнэлэг энд л байгуулагдаж Хятад Лю ши хүү энд төрж орос эмч Тоня олон зуун эх хүүгийн аминд орж Торгашин, Цэвээнов, Иванов нарыг эх барьж авч байсан нутаг. Өвөр монголын цагаачид хүртэл энд нутаг заагдан амьдарч шаварчин Үржин гуайг хоньчин болгосон бэлчээр. Техникийн нүргээнээр онгон талыг сэрээж атрын аянг алс баруун хязгаарт эхлүүлсэн гавьяатнууд. Тэшүүр цана теннис хөл бөмбөгийг анх удаа баруун хязгаарын бөглүү нутгийнханд таниулсан газар... гээд тоочоод байвал барагдахгүй.

Хичээл давтана гэж хэдэн дэвтэр өвөртлөж гараад өдөржин нөмөрт нь тэвэгддэг байсан Шовгор хад минь, түлээ түүхээр өглөө очоод өнжин усанд орж сүүдэрт нь жараахай шарж иддэг байсан аврага ‘Баобаб’ улиас минь ээ. Хүүхэд насны минь тэртээ он жилүүд саяхан л юм шиг сэтгэлд тод нүднээ илхэн.

Газар тариалан ид цэцэглэж байсан өнгөрсөн зууны ная, ерээд оны үед 40 гаруй мянган га буюу улсдаа эхний байранд орох их талбайд тариалан эрхэлж жилдээ 50 гаруй мянган тонн будаа ургуулан авч байсан цаг саяхаан. Арваадхан жилийн дотор Эрдэнээ Сундуйжав Цэрэн Батсуурь гээд эгнээнээсээ дөвийн дөрвөн хөдөлмөрийн баатар төрүүлж байсан ажилсаг ард түмэнтэй сумыг би л бараг санадаггүй . Атрын шанг анх таталцаж байсан агротехник Очир гуай Турууных. Арван мянган га-г гуравхан жилийн дотор хагалуулж байсан Мандалсүрэн дарга маань харин хожим нь Лоохуузтай Москвад “нэг тогооноос хооллож байсандаа” буруудаж хэлмэгдэн 25 жилийн дараа л хэргээ “цайруулгаж” байсан түүх үнэн.

Ер нь л газартай “оролдох” тун хэцүү. Итгэхгүй бол та ганц удаа хүрзний мөр тултал гишгэх гээд үзээрэй. Тэгвэл түүнийг онгичдог техниктэй “ноцолдох” бүр хэцүү. Буяндэлгэр эгч гэж сайхан бүсгүй Завхан аймгаас ирэн энэ нутагт атрын үеэс амьдралын гараагаа эхэлж хаврын хаварт хань нөхөртэйгөө трактор унан газар хагалалцаж намартаа эрчүүдтэй зэрэгцэн комбайнаар тариа хураалцаж явсныг нутгийнхан андахгүй ээ. Хожим нь 1967 онд комбайны жатканд хөлөө тасдуулан Улаанбаатар руу явахад нь Турууныхан тэр аяараа яаж уйлан гашуудаж байсныг би мэднэ.

Бидний үеийн хүүхдүүдийн мэдэх хамгийн амттай “алим нь” САА-н хар хуцнуудын “хүч тамир” нэмэгдүүлэх зориулалттай тарьдаг байсан ногоочин Лууяа гуайн лууван байлаа. Намар ургац болох үед хэдэн луувангаа биднээс хамгаалах гэж өвгөн мөн ч олон шөнө нойргүй хонодог байж дээ. Лууяа гуайн ногоог эхний үед авах хүн олдохгүй, айл айлын хашаанд нь аваачиж шуудай шуудайгаар нь буулгаж өгчихөөд аав ээжийн цалин дээрээс нь үний нь суутгаад авчихдаг байсансан. Төмсий нь нурманд булж идэхэд ямар амттай байсан гээч, харин байцаагий нь бол ихэнх айлууд үхэртээ өгчихдөг байлаа.

Гучаад оноос эхлэн нутгийн иргэд тариа тарьж морьтой нь мориороо морьгүй нь мөрөөрөө анжис хөлөглөн газраа хагалан тариа тарьж, ургасан буудайгаа гараараа зулгаан авч, мориороо гишгүүлэн цайруулж чулуун тээрмээрээ тээрэмдэж гурилаа хийж идэж байсныг түүх гэрчилнэ. Хожин заан гэж амьдрал нь тарчигдуу нэгэн бульдозер шиг эр анжис мөрлөн чирч газар хагалдаг байсныг нутгийн өвгөчүүд маань хуучилдагсан. Хөрс гэж тосоо тос. Ялангуяа Өлөн, Хангилцаг, Харцагаан Ус, Хар хад, Ногоон толгой, Соёо уулын хормойд тарьсан болгон нь л бараг ургана даа

Анхны Улаан сан гэж 1929 онд байгуулагдсан үеэс оросууд ирж Өлөнгийн талыг хадаж нутгийн малчдад өвс хүчээр шахдаг байсныг аав маань хуучилдаг байж билээ. Тэртээ хол Ханхөхийн нурууг даван нүүж одсон малчдад айл бүр арав арван боодол өвс авах тушаал аймгийн намын хорооноос иржээ. Нам засгийн шийдвэрийг биелүүлэхгүй бол юу болдгийг мэдэх авга ах маань хэдэн тэмээ хөтлөн Уушигт Дуурхын говиос явахад нь өвөө “ За миний хүү тэр өвсийг нь тоо ёсоор хүлээж аваад замдаа жалганд булчихаад Хөхийн араас түлшний мод аваад ирээрэй” гэж захиж байсан гэдэг.

Энэ нутгийн шороон дээр төрж өссөн ч улсын аварга С.Мөнхбат, арслан Б. Ганбатаас бусад нь яагаад ч юм эцгийнхээ угуул нутгаар улсын наадамд цоллуулахад нь би дургүй. Харцагаан Усанд насаараа амьдарсан Баяндай гуайн хүү улсын начин Эрдэнэбилэг Хяргасынх, манайхны доохон талд Дэрстэй хошуунд төрсөн Дамиран жолоочийн хүү улсын заан Бумбаяр Тэсийнх хэмээн дуудуулна. Энэ улсын заан Бумбаярын авга ах нь Баруунтуруунд насаа элээсэн Юнрэн гэж сайхан хөгшин байлаа.

-Баруунтуруун сумын харьяат аймгийн заан Юнрээн- гэж ирээд л аав маань цолыг нь уянгалуулан дууддаг байлаа. Урьд төрөлдөө ёстой л заан байсан болов уу гэмээр сүрдмээр сайхан хүн байж. Юун Бумбаярыг дагуулахгүйгээр тэр нутагтаа дархлагдсан бөх байсныг тэр хавийнхан бүгд андахгүй. Лав л Бат- Эрдэнэ аваргын рекордоос хол илүү олон удаа сумандаа түрүүлсэн дээ. Би ч гэсэн багадаа Юнрэн заан шиг л бөх болохыг мөрөөдөж өглөө бүр нялх тугал өргөсөөр сүүлдээ даахаа болиод ирэхээрээ шарандаа уйлдаг байж билээ.

Японы сумод нэрд гарч явсан бөх Бадамсамбуугийн Ганболд, Афиний олимпийн хүрэл медальт, дэлхийн аварга жүдоч Х.Цагаанбаатар нар Турууны хүүхдүүд, бие бялдар гоо үзэсгэлэнгээрээ олноо алдаршиж явсан бүсгүй Д.Уянгалянхуа Турууны уугуул. Мисс энэ бүсгүйн өвөө Дондовцэрэн гуай сургуулийн багш, захирлаас САА-н намын хороон даргыг хүртэл алба хашиж насаараа энэ нутгийн төлөө зүтгэснийг нутгийнхан нь бүгд андахгүй ээ.

Атар эзэмшиж анхны САА байгуулагдаж байсан үеэс орос ах нар атар эзэмшилцэж, хятад андууд шавар зууран тоосго цохиж баруун хязгаартаа бараг анхны хоёр давхар сургуулийг маань барилцаж байлаа. Орос хятадууд нутгийнханд яаж ногоо тарихыг зааснаар барахгүй яаж иддэгийг нь “үзүүлж” байсныг нь бид мэднэ. Өвөр Монголоос тэр үед оргож босон ирж Дотоод Яамны шийдвэрээр нутаг заагдан амьдарч байсан Кайхар, Үржин, Цогтоо гуай нарыг нутгийнхан маань хэзээ ч ад үзэж байгаагүйэ. Ямар ч гэсэн сум маань тэр үедээ л баруун аймагтаа “барууны “ соёлыг түгээдэг төв нь байсан юмдаг.

Каракуль хонь гэж анхандаа хүн бүрт ад үзэгддэг байсан малыг манай нутгийн шаггүй хүйтэнд зохицон амьдрахад хэцүү байсан болоод ч тэр үү хорь гаруй жил суурьшуулчихаад сүүлдээ одоогийн Говьсүмбэр аймаг руу нам засгийн шийдвэрээр малчидтай нь явуулж орон нутгийн удирдлагууд нэг ялнаас салж санаа нь амарч байж билээ. Жараад оны эхээр анх энэ нутагт ирсэн хар хуцнууд бараг л сумандаа хамгийн тансаг “идээ” хэрэглэдэг байж. Өглөө бүр маниусынхаа амсах нь бүү хэл зүүдэлж ч үзээгүй өндгийг луувангаар хачирлан зооглодог , өвдөх юм бол эмч жижүүрлэн сахьж хонодог, үхүүлэх юм бол намаас арга хэмжээ авагдаж нутгийн хониноос даруй тав дахин өндөр төлбөрт унагадаг байжээ. Сэгсийсэн их буржгар үстэй, нохой сүүлтэй энэ малыг хараад эхэндээ нутгийн хүмүүс битгий хэл морь мал нь хүртэл зэвүүрхэн үргэдэг байсан гэлцэнэ. Дөнгөж эхээсээ төрөөд хоёр гурав хонож байгаа нялх амьтныг нядалж арьсы нь хуулж авна гэдэг эхний үед хамгийн бэрх байсан гэж тэр үеийн зоотехникч Бат-Очир гуай хуучилдаг юм. Арьсы нь хуулчихсан хурганы зулгадас уул овоо шиг болж өвөлжин үнэг хэрээ найрладаг, хавар дулаарах үед үнэр танар ч гэж бэрх юм болдог байлаа. Хожим нь үүн шиг их өндөр ашиг шимтэй мал байдаггүй талаар нутгийнхан маань дурсан ярьцгаадаг юм.

Турууны сургуулийнхнаараа би бахархдаг. Манай сургуулийнхан жараад оны үеэс цана тэшүүрээрээ аймагтаа бүү хэл улсдаа дээгүүр байр эзэлж байсныг Увсынхан андахгүй. Аначин-цаначин-хоньчин Нямхүү гэж нэгэн этгээд эр байлаа. 60-аад оны эхээр Польшид болсон олон улсын цанын трамплинт харайлтын тэмцээнд түрүүлж Монголын нэрийг Европоор нэг шуугиулчихаад нутагтаа амралтаараа ирснээ сүнс нь хоргодсон уу, андаа хорхойссон уу буцаад хаашаа ч явалгүй өвөлдөө хонио мориор биш цанаар явж хариулж цанаараа ууланд явж ан хийсээр нутагтаа үүрд үлдсэндээ хөөрхий.

-40 хэмийн өвлийн тэсгим хүйтэнд эсгий гутал дээрээ тэшүүр баглаад харзны усанд дүрж хөдлөхгүй болтол нь хөлдөөж аваад хөлнийхөө хурууг хайрагдснаа ч мэдрэх сөхөөгүй хоккейдно. Хагас бүтэн сайнд багш сурагчгүй цасан дээр хөл бөмбөг байнга тоглоно. Хөл бөмбөг тоглож байх үед харин нэг хор шар гозгонож зарим үед багш сурагчийн ялгаа арилдаг байж билээ. Академич Баатар, Авдай, доктор Очир, Самдан, Дүгэржав ... гээд манай сургуулийнх. Энэ сургуулийг төгсөгчид бид одоо зургаан мянга хол давжээ. Биднийг сурган хүмүүжүүлэхийн тулд нөр их хөдөлмөр авьяас билгээ дайчлан ажилладаг байсан үе үеийн багш нар минь. Та нарынхаа чихийг зарим заримдаа мөн ч их халууцуулдаг байсандаа энэ далимд хүлцэл өчих минь.

Манай сургууль төгссөн эрдмийн зэрэг цолтой гуч гаруй хүн байдгаас гадна улс аймгийн цолтой мөн төчнөөн бөх байдаг гээд бодохоор ачит багш нар маань биднийг эрдэм мэдлэгийг олох амтыг мэдрүүлснээс дутуугүйгээр энэ нутгийн амьсгал биднийг чамгүй хатуужуулж байжээ гэж бодогддог. Ямартаа л энэ сургуулийн “бүтээгдэхүүний” нэг анхны байгаль орчны гавьяат ажилтан, Цэрэндэлэг гуай Өмнөт туйлд оччихоод:

–Хүйтэн хүйтэн л гээд байсан манай нутгаас нэг их хүйтэнгүй л юм байна гэж онгирч байсан удаатай. Манай ангийн доктор Л.Дүгэржав маань Цэрэндэлэг гуайн “шийрийг хатаан” бяр зааж, шинэ зуунд Антарктид руу гурвантаа зорчив. Одоо энэ мөсөн тивийн судалгааг тэрээр Монголдоо тэргүүлж явна. Сум сумаараа талцан сургуулийн дотуур байрны жижиг өрөөнд дээлийнхээ хормой сугыг тасартал ноцолддог байсан сурагчдын нэг улсын арслан Хайдав гуай, аварга Мөнхбат, арслан Ганбат, заан Ганболд, Бумбаяр, Төрмөнх, Жанчивдорж гээд начингууд.

Нэг удаа сургуулийнхан ууланд мод хийж байгаад бугын эр тугал олж авчраад тэжээчихэж. Хожим нь тэжээсэн бяруу тэрэг эвдэхийн үлгэр амилж бие гүйцсэн хагас тэжээвэр хагас зэрлэг амьтан уулнаасаа үе үе бууж ирэн хүн малгүй мөргөж шоглоно. Болохоо байгаад буудаж байж хоёр сая салсандаа.

Сургуулийнхны маань хамгийн том баяр 5 сарын 1-нд болдог байсан гэвэл та гайхаж магадгүй. Энэ өдөр сумын төвөөр нэг улаан туг хийсгэнэ. “Салхи шуурга дуудлаа” гээд эмээ маань их зэвүүцдэг байсансан. Нээрээ л майн нэгний өдөр улаан манан хадтал шуурдаг байж билээ. Захирал Цэвгээ гэж одоо бодоход ёстой улаан коммунист байлаа. Энэ хүнээр удирдуулан “империализмын эсрэг даян дэлхийн бүх хөдөлмөрчдийн эв санааны нэгдлийн баярын” жагсаалыг сургуулиараа ёстой мундаг ёслол төгөлдөр хийнэ дээ. Жагсаалын бэлтгэлийг гуулин хөгжим хангинуулан бүтэн хоёр долоо хоногийн турш багш сурагчидгүй хийнэ. Өглөө бүр 7.00-д эхлэх энэ жагсаалын бэлтгэлийг хаврын хавсрага, цас, шуурга юу ч зогсоож үл чадна.

“Баярын параданд алхаж буй цэрэг хүний шинелийн хормой чихний үзүүр шүргэдэг юм” хэмээн зааварчлаад Цэвгээ захирал өөрөө биеэрээ алхаж удирдана. Бидэнд ямар шинель минель гэж байх биш дээлийнхээ хормойг л дэрвэтэл алханаа. Захирал маань тарган биерхүү атлаа Кремлийн хүндэт харуул аятай мундаг алхана. Бид нар хөл нийлүүлж сурах гэж араас нь тоос манаргана, ер нь хөглөнөө хөглөнө. Чадахгүй нэгнийг нь галуун цуваагаар мөлхүүлж шийтгэнэ, парадын бэлтгэл тасалбал бараг л сургуулиас хөөгдөнө дөө.

Сумынхны маань хувьд хавар хаварт болдог бас нэг том үйл явдал бол цэргийнхээ залуусыг гаргаж өгөх үдэлт байлаа. Улаан самбарын хажууд за даа бараг л сумаараа цуглацгаана даа. Цэрэгт явна гэдэг тэр үед одоогийнхтой огт адилгүй, сумын залуусын маань хувьд нэр төрийн асуудал байж, тэр албыг хаагаагүй нэгнийг нь хүүхнүүд нь ч барагтай тоохгүй талдаа ер нь л цэрэгт тэнцээгүй ‘асман банди’ нар тэдний хувьд САА-н ‘брак’ хуцнаас дээргүй л байр суурьтай байсандаг.

Турууныхан өнөр өтгөн. Дундаж айл таваас зургаан хүүхэдтэй, би аав ээжээсээ есүүлээ. Манай доод талын хашааны Мянганыхан мөн төдүүлээ. Хамгийн олон хүүхэдтэй нь миний одоо санаж байгаагаар Харцагаан Усны үхэрчин Сундуйжав гэдэг айл арван хэдэн ч билээ охидуудтай хоёр гурван шар бандитай айл байлаа. Манайх л өдийд хүргэн хүүхэн ач гуч нийлээд тавь шахам болчихсон гээд бодохоор тэднийх өдийд лав зуу хол гараадаа.

Турууныхан их шооч. Хүн бүр нэрээрээ биш хочоороо бараг дуудалцана. Одоо зарим үед бүр нэрийг хэлэхээр санахгүй мөртлөө хочийг нь хэлэхээр санаанд бууна. Гал Бямбаа, догшин Баатар, номхон Баатар, мөсөн уул Сухбаатар гээд л ...явж өгнөө. Яахаараа ч ‘мөсөн уул’ болгочихсон юм бүү мэд. Эндхийнхний онигоог цуглуулах юм бол нэг битгий хэл ном болох байх. Хар сахалтай “харааман” Гатав гэж сайхан өвгөн байлаа. Сайн малчдын анхдугаар зөвлөгөөнд хотод ирчихээд “шаазанд нь” бие засч чаддаггүй “Улаанбаатар” зочид буудлаас гарч морь хардаг байсан тухай нутгийнхан ярьцгаадаг байсансан. Намартаа эхний цаснаар эрчүүд нь анд их явцгаана. Насаараа шахуу манаач байсан болохоор ч тэрүү өглөө эрт босдогдоо ч тэрүү тахиа Дамиран гэж хочтой өвгөн байж билээ. Анд явах их дуртай. Нэг удаа Дамиран гуайг суудалд суулгачихаад үргээлгэнийхэн мод руу ортол л шахуу хэдэн буга Дамиран гуайн суусан зүг рүү харайлгаж, хүмүүс ч

-Дамиран гуай Дамиран гуай наанаас чинь гээд л хашгирцгааж, харин Дамиран гуай нь урдаас нь

–Мэдэж байнаа гэж орилоод нөгөөдүүлээ эргүүлээд алдчихаж. Түүнээс хойш Дамиран гуай суудалд суух эрхээ шууд алдаж үргэлж л үргээлгэчийн алба хаших болсон гэдэг.

Тувагийн хулгайч нар амар тайван байлгана гэж ер үгүй. Нутгийн сайн эрүүд ч бас мөчөөгөө өгөхгүй даагаа нэхэлцэнэ. Харин хожим нь “ардчиллын хэдийн” буянгаар суманд маань хилийн цэргийн анги ирж байдал арай дээрдсэндэгээ.

САА-н адууны удам нь Ханхөхийн Хошууны зартай баячуудын нэг Зузаан даяны нэгдэлжих хөдөлгөөний үед хураагдаж ирсэн торгон сүрэг. Хурдан удам сайтай, одоо тэр орчимдоо бүү хэл улсад дээгүүр ордог морьд. Хэдэн жилийн өмнө Хархоринд болсон их уралдаанд Ганбаатарын улаан морь алс энэ нутгаас хөлөөрөө ирж оролцоод айргийн тавд давхиж байсныг хүн бүхэн андахгүй. Гурван жилийн өмнө улсын наадамд тасархай түрүүлсэн хүрэн морь бас Турууных.

Сангийн улаан, хавчиг хээр гээд нэг азарганы удам ах дүү хоёр морь нэг үе сумын наадмыг ээлжлэн авч байсансан. Хавчих насандаа суманд түрүүлсэн учир “хавчиг хээр” нэртэй. Далаад оны үед нэг удаа надад СААн даргын хүүтэй нь дотносдогийн хувьд түүний “А-69” гэгч албаны орос жипэнд сууж морь дагах аз тохиолоо. Их насны морийг Зүүнговийн хөдөөгөөс гуч гаруй км зайнаас тавьдаг байв. Ах дүү хоёр морь ч гараанаас тасардгаараа тасарч барианд ороход арваад км дутуу явтал харганы сүүдэрт хэвтэж байсан үхэр дээгүүр хавчиг хээр харайгаад хүүхэд нь үсрээд өгөх нь тэр. Морь маань номхон болохоор тэгсгээд хүүхдээсээ холдсонгүй, зогслоо. Ард нь ойрхон дагаж явсан САА-н дарга Дэндэв гуай машинаасаа буун харайн мордож аваад гуядаж өгөх нь тэр. Зуу хол давсан жинтэй “даргаа” суулгасан морь алсаасаа өгсүүр газар арай ядан цогиж явтал Сар толгой дээрээс морио дурандаж суусан адуучин Сандуйжав гуай тоос татуулан ирж сэлгээ хийлээ. Бид унаж ухаан түр балартсан хүүхдээ сэргээж аваад араас нь ирж дахин мордуулаад тавихад хавчиг хээр чарлан хурдалсаар аман хүзүүнд ахынхаа ард ирж байж билээ. Ахиад хоёр гурван километр байсан бол ч тэр гарцаагүй түрүүлэх байсан юм. Ийм нэгэн онцгой хурдан хүлэг байсансан.

Жаран жилээ тэмдэглэсэн энэ нутагт дуурсах түүх арвин. Нутгийнхан минь тэр зун наадамдаа очих далимаар Турууныхаа усанд биеэ ариусгаад, алтан элсэн дээрээ очиж нэг сайн хөрвөөцгөөсөн нь лавтай.

Ангийнхандаа илгээх захидал

Манай ангийнхан өнгөрсөн намрын нэгэн урт шар өдөр нийслэл хотдоо тал талаас цуглацгааж, Туруун нутаг, төгссөн сургууль, ачит багш нар, анги хамт олноо дурсан хоёр өдөр нэг шөнийг хамтдаа өнгөрүүлэв ээ. Энэ уулзалтанд оролцохоор алс холын Улаангом сумаас пургон машин хөлслөн гарсан хэд маань 1400 гаруй км-ийг хоёрхон хоног туулж, өдөр шөнөгүй довтолгож ирсэн байлаа. Дал хол гарчихсан Өсөхөө багшийгаа энэ холын замд ядраа болов уу? гэж жаахан санаа зовж суусан чинь “дажгүй ээ” гээд инээчихсэн сэмбэлзэж явна. Дөчөөд жилийн өмнө 1974-ны 9 сарын 1-ний намрын нарлаг өглөө сумандаа хамгийн том хоёр давхар сургуулийнхаа өмнөх талбай дээр тоодон хөх даалимбан дээлтэй сөөсгөр хэдэн банди нар, ногоон дээлтэй, улаан хацартай, салаа гэзэгтэй охидууд сум сумаараа ялгаран бие биеэсээ бишүүрхэн зогсож байсан үеийг эргээд санахад саяхан мэт. Захирал Цэвгээ хичээлийн шинэ жилийн нээлтийг удирдан товчхон үг хэлсний дараа “хичээл анги” Батсүх багш намуухан боловч цовоолог дуугаар сургуулийн дотоод журмыг цаг шахам танилцуулж байсан нь одоо хүртэл чихэнд сонсогдох мэт. “Сурагч бүр өглөө хичээлдээ ирэхдээ дээлийнхээ заханд цагаан даавуу хадсан байх, түүнийгээ хоёр хоног тутам угааж индүүдсэн байх ёстой, нусны болоод гутлын алчуур нижгээдтэй байх бөгөөд энэ бүгдийг жижүүр ангийн сурагчид сургуулийн гаднах хаалган дээр өглөө бүр шалгаж оруулах үүрэгтэй, сургууль анги танхим дотор хараалын үг хэлэх, гүйж харайх, бархирах дуулах, барилдах ноцолдох хориотой, хог цаас, шүлс цэрээ хаяхгүй, хана шал харлуулахгүй байх гээд дэг журам бол туйлын хатуу байлаа.

Энэ бүгдийг санаад өнөөдөр эргээд бие бие рүүгээ харсан чинь еэ бүү үзэгд. Хорвоогийн хатуу амьдралын нугачаанд нухлагдсан бидний нүд шүд, зүс царай танигдахын аргагүй өөрчлөгддөг юм байна. Дүгэржав доктор, Доржрагчаа генерал хоёрын маань үс нь бүү хэл сахал нь хүртэл Богд уулын арын мод шиг бууралтсан байна. Саарал ордноос гарч бараагаа бидэнд нэг их харагддаггүй болохоор Цэнджавын маань нүүр царай бусадтайгаа харьцуулахад арай толигордуу юм уу гэлтэй. Харин жилийн дөрвөн улиралд мөнхийн гадаа гандаж хөдөө хөхөрч явсан гэхэд Даваанямын хацар нүүр пудртчихсан охидуудынхаас маань дутахгүй өнгөлөг цагаан гөлчгөр харагдана. За энэ яахав, хамгийн хөгжилтэй нь бид зарим нь дөчөөд жил бие биенийгээ хараагүй учир танихгүй нилээд будилсны зах зухаас дурьдахад хэн нэг нь Цэвээн багш руу заангаа “энэ чинь манай ангийн хэн гэдэг охин билээ?” гэж шивнэн асуусан нь жинхэнэ супер онигоо болсон юм даа.

Хот хүрээ рүү тэр болгон орж ирээд байдаггүй андууд маань, бидний дунд “ордны буг” гэж хочлогддог, засгийн гарын хэрэг эрхлэх газрын түшмэдийн албыг гуч гаран жил хашиж байгаа Цэнджавынхаа буянаар төрийн ордны баганат танхимд орж есөн цагаан тугандаа мөргөж, зураг батиараа хамтдаа татуулах аз завшаан тохиов. Дараа нь хотын их утаанаас зайдуу Сэлбийн амралтын хоёр давхар байрыг ангиараа эзэгнэж, халуун дурсамжаар дүүрэн хоёр хоногийг өнгөрөөсөн юм. Хүн бүр үгээ хэлж, байнга зүрхэнд шар ус хуруулдаг байсан багш нартайгаа энэ удаа айж ичилгүйгээр хундага тулгаж, дуулж бүжиглэв. Зарим нь бие биендээ жаргал зовлонгоо ярьж зүрх сэтгэлээ уудалж, уйлж мэгшив, ер нь уулзаагүй удсан нөхөд яадаг билээ дээ, яг тэр бүхэн болсон юм.

Бид анх тавин долуулаа сургуулиа төгсөөд их амьдралын мөрөөр Туруун голын хөвөөнөөс тал тал тийш таран одсоноос хойшхи энэ он жилүүдэд наймынх нь суудал эзгүүрсэн байлаа. Тэдний ар гэрийнхэнтэй байнга холбоотой байж үр хүүхэд хань ижилд нь хэрэгцээтэй үед нь тусалж байхаар тохирч “Туруун-76” нэртэй ангийн сан байгуулцгаав. Сангийн нярваар Сээмээ томилогдож, Батсүх багш маань халуун дулаан үгээ хэлж энэ санд анхны хандив өргөсөнд бид маш талархав. Насаараа газар тариалантай ноцолдож, нутгийнханд сайн муугаараа дуудуулж яваа “Апэндээ” хочит Давааням маань таван тонн будаа ангийнхаа санд өргөж, түүнийг харин нутгийнх нь газар шороонд тарьж ургуулж, арчилж хамгаалах ажлыг нь Турууны уугуул Ганболд инженер буюу бидний хочилдгоор “Хар Гаанжаа” маань хариуцахаар болов. “Хичээл анги” Батсүх, ангийн багш Өсөхжаргал, алгебрын Оюунцэцэг, уран зохиолын Цээзмаа, биеийн тамирын Цэвээн, биологийн Бөөриймаа багш нар үг сургаалиа айлдав, талархлын хундага өргөцгөөв.

За ингээд ёслолын арга хэмжээ дээшилсний дараа ангийнхны халуун яриа өрнөснийг хаалттай хуралдааныг эс оролцуулан ирээгүй хэддээ сонордуулбал бас сонин байх болов уу.

“Асуулт байна. Ардчилсан намаас нөхөр Дүгэржав их хуралд нэр дэвшээд 2008 онд Баруунтуруунд явж байхад ангийн найз Ганболд та агт морь нэгийг бэлэглэсэн гэж сонсогдсон, түүнийгээ өгсөн үү?” гэж нэг нь сануулахад мань эр өөдөөс нь “Танай Тэсийнхэн тэр намар нь аваад одсон сурагтай байна лээ, нутгийнхнаасаа асууж олж ав” гэчихээд жишим ч үгүй суухад нь бид татаж унацгаав..

..Тэр үед найман жилийн сургалттай Тэс, Зүүнговь, Зүүнхангай, Өндөрхангай, Цагаанхайрхан, Хяргас гээд зургаан сумдаас сурлага, сахилга батаараа шигшигдсэн хүүхдүүд сум дундын ганц арван жилийн сургуультай Баруунтуруунд ирж, хоёр жил дотуур байранд сууж, аравдугаар ангиа төгсгөдөг байлаа. Зориулалтын байргүй учир биеийн тамирын хичээл аль ч улиралд гадаа орно. Өвөлд нь цана тэшүүрээр нилээд нүдүүлдэг, хавар намарт нь гүйлт харайлт гэсгээд хөнгөн маягаар голдуу цаг нөхцөөдөг байлаа. Биеийн тамирын багш Цэвээнээр загнуулан байж тэшүүр углангаа мөсөн дээр тархиараа саваж унаж байгааг нь эсвэл цана анх удаагаа хөлдөө баглачихаад баавгайн бамбарууш аятай эв хавгүй паацганах нэгнийгээ хараад бид хэд үхтлээ шоолдог байж билээ. Миний мэдэхээс Ганболд заан, Жамьян хоёр мөн ч олон цана хугалж “өрөнд орцгоосон” доо. Авьяаслаг нэг нь тэр дорхиноо нөгөөдхийг нь сурч хатуу шаардлагатай багшийнхаа ачаар цана, тэшүүрээр аймагтаа бүү хэл баруун гурван аймагтаа түрүүлж шалгаран тэр үеийн хүүхэд бидний мөрөөдлийн их хот Улаанбаатар явдаг байсны нэг нь манай ангийн “гүйдэг хар” хочит Арьяа байв. Тэрээр сүүлд нь улсын аваргын тэмцээнд хэд хэдэн удаа шалгарч, хожим нь бүр тавь гарсан хойноо Энэтхэг улсад зохиогдсон ахмад тамирчдын олон улсын марафон гүйлтийн тэмцээнээс мөнгөн медаль авч байсан “гүжирмэг охин” билээ.

Хичээл оруулахгүй эртхэн тарах гэж яндангаа сугалан ангидаа утаа тавих, хүйтэн ангид дулаацах шалтгаар дээлийнхээ сугыг ханзартал барилддаг байсан бидний дундаас хожим нь дэлхийн аварга, улсын заан, гавьяат тамирчин Ганболд маань тодрон гарсан юм.

Магнитофон, гитар энээ тэрээ гэж байсангүй, баян хуур, бөмбөрийн хослолоор мөсний хонгил шиг хүйтэн зааланд тоос манартал бүжиглэх, эсвэл захирлын захиалгаар аймгаас ирсэн эх орны дайны тухай уран сайхны кино үзэх л хүүхэд бидний зугаа цэнгэлийн манлай болдог байжээ.

Бидний хэн бүхний айдас, хүүдсийг төрүүлдэг хүмүүс бол хоёр Цэвгээ байлаа. Нэгийг нь эмэгтэй Цэвгээ, нөгөөг нь захирал Цэвгээ гэнэ. Хоёулаа адилхан дуу чангатай, нэг нь бүр хоолойн хүч мөхөсдөх үедээ үлээдэг төмөр шүгэлтэй. Одоогийн замын цагдаа нарын шүглийн дуу түүний хажууд юу ч биш. Сургуулийн дотуур байранд амьдардаг хэдийг долоо хоног болгоны Бямба гарагт хүчээр усанд оруулж үйлийг нь үзнэ. Энэ үеэр эмэгтэй Цэвгээ “чангалж” байгаад эрчүүдийг бүгдийг нь чармай нүцэглүүлнэ, тэгснээ хэн нэгнийх нь бөгсний харыг гайхаж өөрөө тачигнатал хөхрөх нь бүр зэвүүн. Даваасамба маань халуун усны ээлжтэй өдрөө айл хэсэж яваад хоцорчихоод ариун цэврийн үзлэгт “фактлахгүйн” тулд тасагтаа чармай нүцэглэн төмөр ваннд усанд орж байгаад Цэвгээ захиралд баригдаж, маргааш нь ангийнхныхаа өмнө “хар бөгст” нэрээр цоллуулсан гээд хэрэг зөрчил ер тасрана гэж үгүй.

Хааяа бид цуглаж нийлэх үедээ Цэвгээ захирлыгаа дурсахгүй өнгөрнө гэж бараг байхгүй дээ. Майн нэгний парадын бэлтгэл марш алхуулдаг байсныг нь, эсвэл арван нэгэн сарын сүүлчээр дотуур байрны хүүхдүүдийн идэшний малыг хөвгүүд нь нядалж, охидууд нь гэдэс дотрыг нь цэвэрлэдэг байснаа, түүний шүглийн дуу өглөө бүр тачигнаж намрын хяруу буусан зэврүүхэн өглөө биеийн тамирын талбайг тойрон гүйдэг байснаа хүн бүр л ам уралдан ярих дуртай.

”Соёлт хүнд наад зах нь нусны, хөлсний, амны гэсэн гурван алчуур байх ёстой” гэнгүйтээ өөрөө гурван өөр өнгийн алчуур гаргаж, тус бүрийг нь зориулалтаар нь хэрэглэж үзүүлчихээд “Ийм байдаг юм, гэтэл та нарын заримд нь ганц ч алчуур байхгүй, зарим нь ганц байдгаараа бүгдийг холиод арччихдаг” гэх мэтээр биднийг сургадаг байсныг хэн ч мартаагүй.

Өвлийн амралтаар багш нараа дайчлан сургуулийн хөлдүү жорлон ухуулна, намар ахлах ангийн бүх сурагчид бүгдээрээ сургуулийн түлшний мод бэлтгэхээр ууланд явна, САА-н хадлан, тариа, ногооны бүх ажилд дайчлагдана. Бид ингэж нухлуулснаар муудсан юм байгаагүй, харин ч багагүй ажлын дөр амьдралын туршлагатай болсон юмдаг.

Захирлын маань хамгийн ад үздэг хувцас бол монгол гутал, орос бахиал хоёр байлаа. Яагаад гээч, монгол гутал нь монголчуудын хоцрогдлын илэрхийлэл, орос бахиалыг болохоор сургуулийн хана, шал харлуулдаг, түүнийг нь угааж зүлгээд арилна гэж байдаггүй учраас тэр. Дотуур байрныхныг цуглуулж хуралдуулж байгаад олны өмнө Ганбаагийн өнөөх гайтай орос бахиалыг нь тайлуулж, харласан ороолтоо угаахыг шаардаж, гөжөөд хөдлөхгүй болохоор нь захирал өөрөө угааж үлгэрлэж байсныг ангийнхан маань санаж байна уу?

Гуравдугаар цагийн завсарлагаа болгоноор багш шавь ялгалгүй хөхөө өвлийн хүйтэнд бүгдийг нь хөөж гаргаж байгаад гимнастик хийлгэнэ, өрөөсөн хөл дээр нь босгож суулгана. Сууж босож чадахгүй нэг нь салтаа руугаа өшгөлүүлнэ. Өөрөө тэрээр махлаг тарган, тавь хол гарсан хэрнээ өрөөсөн хөл дээрээ хэд л бол хэд сууж босож чадна. Захирлын хэлдгээр “нялцгай биетнүүд” бидэнд бол тэр нь ёстой давахгүй даваа байлаа. Дөлгөөхөн, дуу цөөтэй Жанчив багш маань түүний өмнөөс ам ангайхаас эмээдэг байсан бол нөгөө ангийн багш Өсөхөөгөөс маань захирал жаахан жийрхдэг байсан болов уу гэж боддог. Ер нь ямар ч догшин эр, эмэгтэй хүний өмнө жаахан хулчгар байдаг нь хорвоогийн жам ёс юм даа.

“Говийн” Батжаргал, “Хайрханы Догоо” гээд дуучин охидуудаас гадна онгод нь орвол ганц нэг шүлэг толгой холбоод уншчихдаг “их” Доржрааг бол захирал нэг нүдээрээ үзэхгүй. “Та нарын урлаг уран сайхан гэж юу байсан юм, хичээлээ дийлэхгүй байж” хэмээн зандчих нь энүүхэнд. Цэвгээ захирлаас гадна “химийн” Чулуун, “байрны” Цэрэнсамбуу гэж хүүхэд бүрийг айлгадаг ширүүн багш нар цөөнгүй байлаа. Хэл уранзохиолын “Го” буюу Гомбожав багшийг бид монгол дээл, дэгжин щляпнаас салдаггүй болохоор тэр үү, хааяа “Малчин” сонинд шүлэг өгүүллэг нь нийтлэгддэг болохоор ч юм уу “Хөдөөгийн Нацагдорж” хэмээн хүндэтгэдэг байсансан.

Тэсээс ирсэн хүүхдүүд орос хэлэндээ Хангайнханыг бодвол арай дөмөг. Манай ангийн Нямжав мэт нь хил орчмын Тувачуудтай нийлж хулгай хийсээр байгаад хэлэндээ сайжирсан ч гэж явуулцгаадаг байв. Цэвээндээ, Нямжав хоёрынхоо орос хэлний мэдлэгийг Тэсийнхэн гайхан шагширцгаахад нь Ганболдынхаа бяр чадлыг магтан Өндөрхангайнхан хөөрцөглөдөг байлаа. Ганбаа маань тэрхэн үедээ ноцолдоход бидэнтэйгээ аваа өгөөтэй байснаа өсвөр үеийн үндэсний бөхийн улсын аваргын тэмцээнд хот руу яваад ирсэнийхээ дараа маниасаа хол тасарчихсан байсан.

Шатраар Доржрагчаа, Дүгэржав, Давааням, Буяндэлгэр нар хоорондоо ан мана үздэг байлаа. Хамгийн өрсөлдөөнтэй хичээл бол математик байсан. Дамдинхүү, Рашзэвэг бид хэд сэтгэлгээний бодлогын зангилааг бие биенээсээ түрүүлж тайлах гэж мөн ч их ач тач үзэлцсэн дээ. Аймагт болох математикийн олимпиадад бэлтгэж байгаа нь гэж гуравдугаар улирлын амралтаар хэдүүлээ сургууль дээрээ үлдэж, тоо бодохоосоо өмнө дотуур байрны жижиг өрөөнд тоос манартал барилддаг байлаа. Ээжийн хийж өгсөн сэгсүүргэн дээлнээс өөр олигтойхон солих хувцасгүй байж, “ганц дээлт барилдаач, ганц морьт уралдаач” гэдэг шиг хормойг нь шууж байгаад нөгөөдүүлтэйгээ үзээд явчихна. Ээж маань энд тэндхийн мөн ч олон хүүхдийн суганы ханзархайг нойлын бүдүүн утсаар шидэж торгойж өгсөн дөө.. Бөөрийг нь улайстал галласан дотуур байрны зуухан дээр бие биенийхээ нурууг арай л шарчихаагүй ч, төмөр орны өнцөг юм уу шал мөргөж мөн ч олон нь духаа шалбалсан даа.

Үдийн хоолондоо ороод ирсний нь дараа дотуур байрныхнаас анги дүүрэн жигнэсэн манжин ханхлах нь өглөөнөөс хойш аяганы ам зуугаагүй Турууны төвийн бид хэдийн ходоодыг хоржигонуулна. Дүгэржав нэг удаа аягатай хөц будаагаа адууны тэжээл хэмээн идээгүйгээсээ болж, Цэвгээ захирлаар жилийн турш бангадуулж, “идэх юмгүй гуйлгачин байж хоол голдог” хэмээгдсэн бол дээд ангийн Сүхээ харин маанны кааш шунан идсэнээсээ болж пологтож, “бөөлж” хочтой төгссөн юмдаг. Дүгэржав захиралтай ингэж муудалцсанаасаа хойш арваа төгсөхөд хэдхэн сар дутуу байхад аймгийн төв рүү эгчийгээ бараадахаар дутаачихсан юм. Ингэсэн нь зөв болж, хожим нь шинжлэх ухааны доктор хэмээх хүндтэй хэргэмийг өвөрлөх эхлэлийг тавьсан байхыг ч үгүйсгэхгүй ээ.

Гучин таван жилийн тэртээх хаврын тэр нэгэн өдрүүдийг санацгаая. Тавин долуулаа Турууны сургуулиа орхин хэн нь хаана очиж хувь заяаны төөргөөр хаана очиж, хэнтэй учрах нь тодорхойгүй, бид хэдийг хамгийн түгшээж байсан зүйл бол аймагт болох конкурс л байлаа шүү дээ. Чухам эндээс л ирээдүй тодордог тэр үедээ бидний өмнөө тавьсан хамгийн том зорилго нь цаашид суралцаж эрдэм мэдлэгээ ахиулах л байсан. Хэрэв энэхүү хүсэл мөрөөдөл нь өнөөх конкурсаар хаагдчихвал чадах ядахаараа ажиллаж, зүтгэж хэнээс ч дутахгүй амьдрах гэсэн чин эрмэлзэл байсаан. Ийм л мөрөөдөлтэйгөөр хүүхэд насаа ардаа орхин явцгааж байсан тэр үе маань нэг бодлын саяхан мэт. Конкурсанд явахаар Нямнаа жолоочийн ачааны тэрэгний тэвшинд суухын өмнөхөн захирал маань дотуур байрны гал тогоонд гадна дотнын гэлтгүй бүгдийг нь урин том том аягатай гурилтай шөлөөр дайлж, ширээн дээр тавьсан гангар шаазан бүрт дүүртэл нь хийсэн тарагаа амжилт хүсэн тулгаж уугаад хөдөлцгөөж байлаа.

Өнөөдөр уулзаад харахад их сонин дүр зураг нүдэнд буух шиг. Бие биенийхээ өвөр лүү гурвалжилж эвхсэн захиа чихээд л сүйд болцгоогоод байсан хирнээ эцэст нь Идэш Оюунчимэг хоёроос маань бусад нь өөр нутгийн хүргэн, бэр болох хувь тавилантай байсан бөгөөд одоо бүгдээрээ аль хэдий нь өвөө эмээ нар болсон байна. Харин Чимидээ маань чалх зааж, хамгийн отгон охинтой болж таарлаа. Нөгөө давжаа биетэй Бэгзээ маань Хөдөө аж ахуйн дээдэд ирж суга өсөж том эр болчихоод, Мал аж ахуйн хүрээлэн гэдэг газар ямаа хөөгөөд байна гэнэ гэж дуулдаад байсан, хожим нь ангийнхандаа ч хэлж мэдэгдэлгүй түүгээрээ доктор хамгаалж гэнээ гэж сонсогдоод байсан. Одоо харин ямаагаа орхиод авааль эхнэртээ уусаж, мэргэжлээ ч бас солиод хүлэмжний шинэ ногоогоор хотынхныг хангадаг агрономч-менежер болсон байна.

Гавьяат Ганбаагийн араас алдарт гурван Д-нүүд цол зэрэг, амжилтаараа анги хамт олноо хошуучилж яваа юм байна. Дүгэржав доктор Өмнөт туйл руу ойр ойрхон гурвантаа зорчиж, Антарктид судлаач болсон төдийгүй, Монгол улсаа энэ салбарт тэргүүлэн одоо тэнд өөрийн гэсэн “газартай” болохоор эрчимтэй хөөцөлдөж явна, Доржрагчаа ангиасаа төрсөн анхны генералаар тодорч, өмссөн зүүсэн нь холын холоос бараа сүртэй харагдаж байна, харин “Хяргасын” Даваасамбуу маань бэлхүүсээрээ нилээд бүдүүрсэн төдийгүй мөрдсөн дээрх өлзий утаснууд нь бас эзнээ даган томорч, хурандаа цолтой, Хил хамгаалах ерөнхий газрын санхүүг атгадаг “босс” болжээ.

Ангийнхнаас маань харин хамгийн олон болж үржсэн нь нөгөө охидуудаас мaaнь хамгийн нарийхан бэлхүүстэйгээрээ гайхагддаг байсан Догоо, улаан хацартай Цэрэнбадам, өндөр гоолиг Оюун, Цэрэнпүрэв нар болж таарлаа. Эд нар маань энгэрээрээ дүүрэн эхийн одон мяралзуулж, ангийнхныхаа төдийгүй Монгол улсынхаа өмнө Гамбаа заанаас дутахааргүй том гавьяатнууд болцгоосон байна. Үүнийг цааш нь үргэжлүүлэн бичицгээнэ ¿¿...

Ангийн дарга асан Пүүлээ миний бие хүндэтгэн ёслов.

2012-02-20