М Г У- г и й н х а н

Өнгөсөн жил агуа их эрдэмтэн М.Ломоносовын мэндэлсний  300 жилийн их ойг тэмдэглэх  арга хэмжээний өдрүүд орос орныг хамраад зогсохгүй  дэлхий даяар  болов.  Түүний нэрэмжит Москвагийн их сургууль хэмээх  их “уурхайгаас” эрдэм номыг шанага шанагаар нь  чадлынхаа хирээр хүрздэн аваад хорвоогийн өнцөг булан бүрд тарж одсон хүмүүний үрсийн тоо өнөөдөр хагас саяыг хол давжээ. Далаад оны эхээр Хар далайн хүүхдийн зуслан явах замдаа   “Төрснөөсөө  хойш өрөө болгонд нь нэг хоноод яваад байвал тэтгэвэрт гарсан хойноо гарч ирдэг” гэгддэг Москвагийн Их Сургуулийн агуу том байгууламжийг ангайн харж зогсохдоо хожим нь ирж сурч амьдарч, аагтай залуу насныхаа хийморьтой арван жилийг өнгөрүүлнэ гэж төсөөлөө ч үгүй явжээ.

Одоогоос гурван зууны тэртээ алс холын Архангельск мужийн үгээгүй ядуу нэгэн загасчин арван естэйдөө номын мөр хөөж Москва орохоор  зориг шулуудан гарч өгсөн нь хожим нь дэлхий даяар алдар цуу нь тархсан  Оросын анхны химич, астрономич, түүхч, яруу найрагч, геологич, математикч, эрдэмтэн судлаач Михайл Васильевич Ломоносов байлаа. Нутгийн жинчдийн морин чарга даган мянга гаруй км явган таваргахдаа холын урт замд бяцхан толгойдоо зүсэн зүйлийн мөрөөдөл тээж явсны нэг нь магадгүй өөрий нь нэрээр овоглосон өнөөгийн энэ сургуулийг байгуулах тухай бодол  ч байсан байж болох.

Их эрдэмтний санаачлага, Оросын хатан хаан Елизаветагийн зарлигаар анх гурван факультет, гучин багштайгаар үйл ажиллагаагаа эхэлж байсан энэ сургууль одоо дэлхийн зуун тавин орны дөрвөн түмэн багачууд бужигналдсан, аль ч талаараа биеэ дааж тусгаар тогтносон  “эрдмийн вант улс” болтлоо өргөжөөд байгаа аж. МГУ бол ер нь анхнаасаа аль нэг яам тамгын газар харьяалалгүйгээр улсын Думаас санхүүжилтээ шууд авдаг тусгай статустай, диплом нь барууны аль ч оронд  хүлээн зөвшөөрөгддөг оросын цөөхөн сургуулийн нэг.

Хийсэн бүтээснээрээ төрөлх эх орондоо төдийгүй дэлхий нийтэд алдаршсан миний багш нарын нэр хүнд цол гуншинг жагсаах гэвэл нэгээхэн зузаан ном болох учир нуршихын оронд ганц нэг тоо өгүүлбэр тавихад л хангалттай болов уу. Өнөөг хүртэл орос гэдэг нэрээрээ дэлхийн дансанд бүртгэлтэй 18 нобелийн шагналтны 11 нь манай сургуулийн хананаас тодорсон юм. За тэгээд цаашилбал тухайн үед ЗХУ гэдэг их айлд бүртгэгдэн дэлхий нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн, шинжлэх ухааны томоохон нээлтүүдийн аравны нэгийг эндхийнхэн хийж, одоо ажиллаж байгаа арваад мянган доктор профессоруудын дотроос төрийн, Лениний, ерөнхийлөгчийн гээд ланжгар ланжгар шагнал хүртэгсдийн тоо хоёр зуу хол давсан гээд  тоочоод байвал барагдахгүй. Михаил Горбачев, түүний гэргий Раиса Максимовнагаас авахуулад Зөвлөлтийн цөмийн физикчдээс Нобелийн шагнал  хүртсэн  цөөхөн хүний нэг Лев Давидович Ландауг еврей үндэстэн гэдгээр буруутган 1938 онд Сталин баривчлан шоронд хорьж байсан юм.

Энэ том сургуулиар овоглох хувьтай төрсөн монголын үр сад бид ч гэсэн тоолбол тоо нь  өчнөөн болно. Зөвхөн бидний үеэс гэхэд л  Кембрижийн их сургуулийн доктор Баясгалан, АНУ–даа шаггүй том  судалгааны лабораторийг    эзэмштлээ “толгой нь үнэлэгдсэн” манай нэртэй эрдэмтний үр сад болох профессор Б.Арьяа, Д. Баяраа нар, Хүний эрхийг хамгаалах байгууллагын тэргүүн, их хурлын гишүүн асан “хулгар” Бямбадорж, нийслэл хотын шадар  “халзан” Ганболд, үндэсний сонины “шатарчин”  Ганболд, “ТВ 25-ын” Алтай гээд “сайн эрчүүд” олоон олон. Монголын шинжлэх ухааныг 20 гаруй жил тэргүүлж байсан Чадраа академич, зохиолч Дондогийн Цэвэгмид, миний багш хөрс судлаач, академич Доржготов гуай нар эндхийн “уурхайчид” байсан. За тэгээд цааш нь ардчиллын анхны партизан Зориг асан, “математикийн” Мекей, олны танил эдийн засагч Жаргалсайхан, зохиолч сэтгүүлч Хатанбаатар, Тогоо, сумогийн тайлбарлагч, Япон судлаач Төмөрбаатар гээд жагсаалтыг цааш нь төгсгөлгүй  үргэлжлүүлж болно. 

1980 оны зун Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан экспедицэд оролцон Баянхонгорын Таацын цагаан нуурын орчмын хөрс ургамлын судалгаанд явж байгаад говийн их угалзанд дайруулж, нүд чихгүй их шуурганд элстэй консерв зажилж явсан академич одоо зуу дөхөж яваа Г.В.Добровольский хэмээх өвгөн  багш маань цагтаа Халх голын байлдаанд оролцож бидний төлөө цусаа асгаруулж  явсан мянга мянган баатруудын нэг. Энэ мэтчилэн дурьдаад байвал МГУ-гийн эрдэмтэдээс Монголын хөгжлийн төлөө оруулсан хувь нэмэр бас  шавхагдашгүй билээ.

Одоогоос хорь гаруй жилийн тэртээ  сансрын нисэгч баатруудаа мөн  сургуулийн 225 жилийнх нь ойгоор Сүхбаатарын ордон гардуулан ирэхэд нь Бал даргыгаа энэ сургуулийн зааланд бид угтан авч алга нижигнүүлж байсан үе саяхан мэт санагдана. Тэр үед Москвад сурч байсан монгол оюутнуудын арга хэмжээ бүгд яагаад ч юм манай сургууль дээр зохиогддог байлаа.

Энэ сургуулийн хаалгыг татсанаар миний амьдралын залуу насны хамгийн сайхан дурсамжтай он жилүүд эхэлж, амьдралын ханиа эндээс олж хоёр хүүхэд маань хүртэл оюутны байрны умгар өрөөнд чихэлдэн торницгоосон юм.

Мичурины гудамжинд байрлах таван давхар оюутны байрны нэг өрөөнд хэл, ёс заншил, үзэл бодлоор тэс өөрч сурах гэсэн нэг зорилготой орос, украин, монгол, этиопын хар арьстан хамт амьдарч байсан маань тэр үеийн нийтлэг төрх. Эхний жилийн  хамгийн хүнд хичээлүүдэд минералоги, петрографи. Хэдэн зуу, мянгаар тоологдох тэр олон чулуунуудын өнгө зүсийг нэг бүрчлэн  тогтоож нэрийг нь цээжлэх гэдэг тун амаргүй даваа. Хамгийн гайгүй нь хаа очиж очиж математик, физик мэтийн байгалийн ухааны хичээлүүд байлаа. Турууны арван жилд Самдан, Пүрэвжав багш нараар сайн “нүдүүлж” байсны ач л даа. Хагас сайн өдөр бүр зав гаргаж ангийн хам Лоохуузтай цуг кино үзэх л ганц “хоббитой”. Хоёулаа дуртай киногоо зарын дагуу хайгаад заримдаа бүр Подмосковье орчихсон явах энүүхэнд. Хоёр гурван кино угсруулж үзчихээд харих замд метро хаалгаа барьж, таксины мөнгөгүй бид хоёр шөнө хугаслан явган гүйж харьж байсан ч удаа бий. Xoжим нь аспирантурт байхад технологийн соёл арай л илүү нэвтэрч ганц хоёр рубль төлөөд оюутныхаа байранд видео кино үздэг болсон билээ. Киноны дон шүгэлнэ гэдэг л тэр байсан болов уу.

     -Хөдөөний маниус анх МГУ-д ирж африк хүн харчихаад ухаан алдталаа айсан гэж нэг найз маань маань одоо хүртэл дурсдаг юм. Эхний жил их олон төрлийн хичээл орох, тэгээд ч хэлэндээ тийм сайнгүй маньд маш хүнд байсан учраас сургууль дээр ихэнх цагаа өнгөрөөж номын санд бараг мэдрэлийн ядаргаа тустлаа суудаг байлаа. Ингээд хуурай яриагаа түр завсарлаж оюутан ахуй цагийнхаа “хөгжөөнтэй туужийг” сөхсү.

МГУ-гийн нүсэр том барилга дотор ангиа олохгүй будилж төөрөн хичээлээс хоцрох, хоорондоо цүнхээ солих тэр бүү хэл гуанзны  цэлийсэн зааланд үдийн үеэр хэдэн мянган оюутнууд чихэлдэх  учир ширээгээ эндүүрэх тохиолдол ч гарч байлаа.

Нэг өдөр би подноостой хоолоо эзэнгүй ширээн дээр тавьчихаад халбага сэрээгээ аваад ирэх хооронд  буржгар толгойтой өндөр хар миний ширээн дээр суучихсан хэнэг ч үгүй тавагтай шөлийг минь гөвж байна хөөе, би эхэндээ жаахан гайхсанаа хэлэндээ төдийлөн сайнгүй учир Почему ч гэж асууж дийлсэнгүй, мөнөөх цагаандаа гарчихсан хар эртэй зэрэгцэж сууж байгаад хоёрдугаар хоолоо аваад идэж эхэлтэл мань эр  над руу нэг том харснаа хажуудах тавагтай салатыг маань хаа хүү гэхийн зуургүй залгичихаад яваад өглөө. Би ч ногдсон хоолоо идэж дуусчихаад цүнхээ авах гэтэл байдаггүй, эргээд харсан чинь миний подноостой хоол цүнх хоёр зайтайхан ширээн дээр байхыг хараад ичсэндээ бушуухан цүнхээ шүүрч аваад гүйн гарч билээ. Тэр хар намайг одоогийнхоор бол лав “траншейных”  гэж бодсоноос зайлахгүй.

Тэр үед  водка гэгч хатуу ундаа нэн ховордож дэлгүүр бүрийн хаалган дээрх очер дугаар  хааяагүй Лениний мавзолей аятай болчихдог байлаа. Дээд курсын “ах нар” хаа нэг цуглаж халчихаад дэлгүүр рүү гүйлгэхэд овсгоотойдоо ч юм уу, орос хэл сайтаа даа ч тэр үү, хамгийн хурдан  амжуулдаг нь талийгаач С.Зориг асан байж билээ. Лифт ирэхийг ч хүлээх завдалгүй, цүнхтэй шил шажигнуулан, шатны гишгүүрийг хэд хэдээр нь алгасан Австралийн инж аятай харайлгаж яваа түүний төрх нүдэнд минь заримдаа харагдах шиг болдог юм.

Дарга болчихоод хүн тоохоо байчихсанаас биш “даварч” явсан андуудын маань нэг  хүний эрхийн хорооны “хулгар шар”. Одоо ч энэ нэрээр нь түүнийг ард түмэн андахаа  байж дээ. Бямбаа цуйванд угаасаа “нугасгүй” тул бид өөрөөр нь гурилыг нь  зууруулна. Сайндаа ч биш хатуу зуурсан гурилаа элдэх гэж бүх биеэрээ хүчлэх тусам бөгс нь хойш урагшаа бондгонон хөдлөхийг нь харж тэрүүхэндээ  шоолон хөхрөлдөх гэсэндээ тэр. Тэрүүхэндээ гэдгийн учир нь ажиллаж байгаад ирсэн, тэгээд бид нараас арай ахдуу, дээр нь намын үүрийн дарга болохоор нь түүнээс бяцхан эмээдгийнх. Нэг удаа Жагаа бид хоёрыг намын үүрийн хурал дээр зангиагүй ирлээ хэмээн  учиргүй хөөхөд нь дамшиглаж байна уу даа гэж бодсон  чинь нөгөө Гүндалайтай үздэг шигээ үнэнээсээ уурлачихсан, шүлс нь үсчин загнаж байж билээ. 

Эхийн алдар одонгоос бусдаар нь энгэрээ дүүргэчихсэн Брежнев даргын ид мандаж байсан үе. Геологийн ангид хөдөө нухлагдаж байгаад шагналын журмаар хуваарь авч ирсэн гэх Дорж биднээс арай ахимагдуу, модон хэлтэй нэгэн байлаа. Гай болж нэгдүгээр курсдаа “История КПСС”-ийн шалгалтанд нөгөө Брежневийн алдарт “Целинаг” сугалчихаж. Мөнөөхөө мэдэхгүй, дээр нь хэлгүй тэрээр: -Леонид Ильич Брежнев, вот такой человек  гэчихээд багшийнхаа өөдөөс эрхий хуруугаа гозойлгоод  байсан чинь арай унагачихсангүй гэсээр хөлс нь баагичихсан шалгалтнаас гарч ирэхэд нь бид ёстой татаж унатлаа хөхөрч байж билээ.

Хорин жилийн дараа толь бичгээс Леонид Ильич Брежнев гэж хэн бэ гээд харсан чинь “Мягкий политический деятель во времена Аллы Пугачевой” гэж ганц өгүүлбэр байна гэнэ хэмээн бидний ярьж  байсан онигоо өнөөдөр амилсан байна.

Жийнс гэж нэг золигийн моод тэр үед анх гарч түүнийг өмсөөгүй хүн бол бараг шалдан явах нь дээр  болчихсон, тэгээд бас үнэ нь маний гурван сарын стипендтэй тэнцэж байсан ч яаж ийгээд бусдыг дууриан хамаг юмаа гөвж байж авч бөгсөндөө угламшүү болдог байлаа.

1978 онд Хятад, Вьетнамын хооронд бяцхан будилаан болсноос оросууд хужаа нарыг үзэхээ больсон цаг байлаа. МГУ-гаас холгүй Хятадын элчин сайдын яам байдгаас болж бид нарыг  зарим согтуучууд гудамжинд хоргоон хэлмэгдүүлэх  үе гарна. “Я Братская Монголия” гэж хашгирч байж сална даа. Хагас сайн өдөр болгон оюутны байрны коридорт мөнөөх “Boney M”, “ABBA” –гийн чих дөжрөөм аянд хөлсөө дусалтал бүжиглэх нь бидний ганц зугаа байлаа. Үе тэнгийн охидуудаа эргүүлэмчээ аядавч “вахтер” нэртэй улаан даавуу ханцуйндаа зүүсэн эмээ нарын нүдийг хариулж байгаад тэдний байр руу нэвтэрнэ гэж бас том урлаг.

Крымын дадлагад явж байхдаа нуруугаа наранд бүтэн түлж цэврүүтүүлснийг минь залуухан эмч бүсгүй үзчихээд айсандаа ч юм уу, өрөвдсөндөө ч юм уу  намайг тэнэг мангараар минь дуудан уйлан загнаж байсныг би мартдаггүй юм.  Орос хөөн гэж….

   Компьютер гэж энэ гайхал дөнгөж нэвтэрч эхэлж байсан үе.   Тэр үеийн нэг компьютер нь бүтэн гурван давхар байшинг тэр чигээр нь эзэлдэг байсан гэхээр одоо хүү маань үнэмшдэггүй юм. Компьютерын лаборатори гэх энэ байшин үүдэндээ цэрэгжүүлсэн харуултай, орох гарах болгонд онгоцны буудал руу нэвтэрч байгаа мэт шалгуулдаг журамтай байлаа. Өнгөрсөн жил Москвагаар дайрахдаа төрөлх сургуулиараа орох цаг зав гарлаа. Шинээр өргөтгөл баригдаж байгаа бололтой энд тэндгүй нүх сэндчээд хаячихсныг эс тооцвол бүх юм яг бахь байдгаараа. Бүр метроноос явдаг автобусны дугаарууд хүртэл хэвээрээ байна лээ. Харин багш нар маань л өтөлж өвгөрч зарим нэг нь  хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлжээ. Үе тэнгийнхэн минь харин ихэнх нь профессор болчихоод   тэр үү толгой нь ерөнхийдөө халзарч хагдрах маяг оржээ. Бүх зүйл он цагийн хүрдэнд элэгдэж л таараа, гэхдээ л хэзээ ч эргээд очсон төрсөн гэр минь шиг дотно дулаахнаар угтах  төрөлх сургууль минь.